Szulc (Schulc) Dominik (1797—1860), historyk, filozof, nauczyciel.
Ur. 10 IV w Mińskiem; wg niektórych opracowań (J. Schiller) pochodził z rodziny szlacheckiej, wg innych (J. Chałasiński) zapewne z mieszczańskiej.
Nauki pobierał S. w gimnazjum w Mińsku, a od r. 1815 studiował na Wydz. Literatury i Sztuk Wyzwolonych Uniw. Wil., razem m.in. z Adamem Mickiewiczem; był uczniem Jana Śniadeckiego. W r. 1818 otrzymał stopień kandydata filozofii i 1 IX t.r. rozpoczął nauczanie języka polskiego w gimnazjum wileńskim; Śniadecki wizytował jego lekcje, «wielką mu okazując życzliwość» („Tyg. Ilustr.” 1861 nr 68). S. debiutował tłumaczeniem z języka greckiego utworów Lukiana z Samosaty, które ogłosił anonimowo w „Tygodniku Wileńskim” (T. 8: 1819) jako „Pięć rozmów satyrycznych Lucjana”. W wileńskiej drukarni Józefa Zawadzkiego (ojca) opublikował w r. 1821 przetłumaczoną z języka niemieckiego „Gramatykę mniejszą łacińską zastosowaną do języka polskiego podług Broedera” (Ch. G. Brödera); książka, uznana przez Uniw. Wil. za podręcznik, była kilkakrotnie wznawiana (Wil. 1829, 1838). Na jej podstawie S. napisał i wydał w r. 1821 Gramatykę pierwiastkową języka łacińskiego (Wil.). Od t.r. uczył w gimnazjum akademickim w Świsłoczy (pow. wołkowyski), a 1 IX 1823 objął posadę nauczyciela języków polskiego i łacińskiego w gimnazjum w Białymstoku; od r. 1829 był tam starszym nauczycielem i miał wykłady z literatury polskiej oraz logiki. W styczniu 1835 wyjechał do Warszawy. Ubiegając się o katedrę na uniw. w Kijowie, przygotowywał rozprawę konkursową Jaki wpływ miał język łaciński i inne na wykształcenie języka polskiego i postęp literatury narodowej (niewyd.); praca otrzymała pozytywne opinie, nie uzyskała jednak pierwszej lokaty. Pod koniec r. 1836 zatrudnił się S. jako nauczyciel w gimnazjum w Lublinie; oferowanej mu 21 XI r.n. posady lektora na uniw. w Kijowie, nie przyjął. W r. 1838 wygłosił w Lublinie odczyt O teraźniejszym umysłoznawstwie. Dn. 24 XI t.r. został członkiem korespondentem Tow. Naukowego Krakowskiego.
W r. 1840 został S. przeniesiony do Warszawy i podjął pracę nauczyciela w II Gimnazjum na Lesznie. Działalność pisarską rozpoczął recenzując „Historię literatury polskiej” Michała Wiszniewskiego w „Piśmiennictwie Krajowym” (R. 1: 1840 Oddz. 1—2 nr 19, 50—51) i „Rękopisma Marcina Radymińskiego” Józefa Muczkowskiego w „Przeglądzie Warszawskim” (R. 2: 1841 t. 1). Ogłoszone w r. 1841 w „Pamiętniku Religijno-Moralnym” rozprawy O wieku bolesławowskim Pieśni Bogarodzicy oraz O prawdziwości napisu grobowego Bolesława Chrobrego zdobyły uznanie ówczesnych badaczy literatury. Na tych łamach opublikował S. w r. 1843 rozprawę historyczną O Tarnowie mazowieckim (Thorn) do Kopernika, w której wysunął hipotezę, że tak brzmiała pierwotna nazwa Torunia. T.r. awansował na stanowisko profesora logiki i języka polskiego w warszawskim gimnazjum gubernialnym. Należał w tym czasie do bywalców warszawskich salonów: Pauliny Wilkońskiej i od r. 1844 Magdaleny (Niny) i Wacława Łuszczewskich; spotykał się tam z Hipolitem Skimborowiczem i Edwardem Dembowskim. Ogłosił pracę O znaczeniu Prus dawnych („Bibl. Warsz.” 1844 t. 2, 1845 t. 3, wyd. osobne, W. 1846), w której bronił tezy o słowiańskim rodowodzie Prus, dość tendencyjnie interpretując źródła i etymologię nazewnictwa. Jego rozprawa Rozwój zasad umysłu polskiego w piśmiennictwie („Przegl. Nauk.” T. 3: 1845 nr 25, T. 1: 1846 nr 1, 4) stanowiła rodzaj wstępu do zamierzonej historii literatury polskiej; na podstawie badania polskiej literatury charakteryzował umysłowość Polaków, podkreślając ich ostrożność wnioskowania, skłonność do rozumowania indukcyjnego, niechęć do spekulacji, a przy tym lotność, prawość i uczciwość myślenia. Być może w związku z wydarzeniami r. 1846, gdy więziono i przesłuchiwano jego przyjaciół, S. uczył przez rok w gimnazjum w Piotrkowie. Od t.r. był członkiem Tow. Geograficznego Rosyjskiego.
W r. 1848 przeszedł S. na emeryturę. Prawdopodobnie już wówczas był nauczycielem oraz wychowawcą w warszawskim gimnazjum Jana Nepomucena Leszczyńskiego; udzielał też lekcji prywatnie. W r. 1851 ogłosił obszerną rozprawę filozoficzną O źródle wiedzy tegoczesnej (W.), w której wyróżnił, zbliżając się do filozofii Augusta Comte’a, trzy nurty rozwoju wiedzy (sofia, filozofia, umiejętność), najwyżej ceniąc umiejętność, czyli poznanie metodą empiryczną, właściwe dla nauk przyrodniczych i ekonomii. Odrzucał metafizykę (sofię), krytykował platonizm i neoplatonizm oraz heglizm w filozofii, a mesjanizm w literaturze. Jeszcze ostrzej skrytykował platonizm w artykule O wzorach Platona („Dzien. Warsz.” 1853 nr 62, 63). Poglądy filozoficzne S-a spotykały się z krytyką, m.in. Juliana Bartoszewicza i Aleksandra Tyszyńskiego („Bibl. Warsz.” 1851 t. 2, 4). Natomiast rozprawa O Pomorzu Zaodrzańskim (W. 1850), broniąca tezy o słowiańskości ziem po Łabę, została przychylnie przyjęta m.in. przez Józefa Ignacego Kraszewskiego („Athenaeum” R. 10: 1850 t. 5). W r. 1854 wyjechał S. z Warszawy do Nałęczowa dla poratowania zdrowia. W tym czasie ukazały się w Warszawie jego Pisma, zawierające ogłoszone wcześniej rozprawy historyczne. Zainspirowany dyskusjami z filozofem Adrianem Krzyżanowskim i powstałą w salonie Łuszczewskich inicjatywą wydania polskiego przekładu „De revolutionibus orbium coelestium”, poświęcił się studiom nad biografią Mikołaja Kopernika. Nie ukazała się razem z przekładem dzieła astronoma w r. 1854, lecz opublikował ją S. nieco później, w odcinkach w „Gazecie Warszawskiej” (1855 nr 131—134, 136—140), a następnie w wersji rozszerzonej wydał jako Życie Mikołaja Kopernika (W. 1855). W dziele tym starał się m.in. udowodnić polską narodowość uczonego. W „Bibliotece Warszawskiej” (1857 t. 4) ogłosił Nowe listy Kopernika.
Swoje poglądy filozoficzne i literackie przedstawił S. najpełniej w artykułach publikowanych w l. 1857—9 w „Bibliotece Warszawskiej”: Pogląd na piśmiennictwo europejskie (1857 t. 4), Zaczątki piśmiennictwa polskiego (1858 t. 1), Rozkwit piśmiennictwa polskiego. Filozofia narodowa (1858 t. 3) oraz Rozkwit piśmiennictwa polskiego. Umiejętności matematyczno-fizyczne (1859 t. 1). Najwyżej cenił dorobek umysłowy polskiego Odrodzenia i Oświecenia. Przyjaźnił się z dziennikarzem Aleksandrem Niewiarowskim oraz ze Stanisławem Moniuszką, który m.in. prosił go we wrześniu 1857 o opiekę nad młodym Janem Karłowiczem. Jedną z improwizacji poświęciła S-owi t.r. córka Łuszczewskich, Jadwiga (Deotyma). W r. 1859 stracił S. wzrok, ale nie zaprzestał aktywności pisarskiej, dyktując swoje artykuły. Ostatnie rozprawy poświęcił Śniadeckiemu (Jan Śniadecki, „Gaz. Codz.” 1860 nr 233), chwaląc jego zasługi dla nauki i walki z romantyzmem, oraz Mickiewiczowi (O poglądzie postępowym Adama Mickiewicza, „Gwiazdka” T. 2: 1860 cz. 14), krytykując jego «mistyczność i sentymentalizm», a pozytywnie wypowiadając się jedynie o „Panu Tadeuszu”. Zmarł 27 XII 1860 w Warszawie, został pochowany 29 XII na cmentarzu Powązkowskim.
S. nie założył rodziny.
W r. 1862 rozprawa S-a, a właściwie przygotowany dla jednej z uczennic konspekt z historii pt. Stanowisko historii polskiej, została wydana przez jego ucznia Adolfa Chmielińskiego. Zapowiadanego wydania jego pism Estetyka i Logika nie zrealizowano, a rękopisy tych prac zaginęły. S. był wspominany jako «mąż uczony, sarkastyczny, nieco żartowniś, ale w gruncie zacny i poczciwy» (Wilkońska), oddany i lubiany przez młodzież wychowawca, ceniony mówca, a także jako gawędziarz «wymowy grającej tak cudownymi kolorami, jak jakaś zorza północna», który jednak «przy bliższym poznaniu odpychał swoją krwawą ironią i zakamieniałym ateizmem» (J. Łuszczewska).
Album biograficzne Polaków w. XIX, II; Bieliński, Uniw. Wil., III; Dawni pisarze polscy, W. 2003 IV; Estreicher w. XIX; Filoz. w Pol. Słown. (ryc. wg fot.); Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Nowy Korbut, IX; Słownik badaczy literatury polskiej, Ł. 1994; Słownik historyków polskich, W. 1994; Szenic, Powązki, II; — Bartoszewicz A., Zapomniana rozprawka o Mickiewiczu, „Pam. Liter.” R. 57: 1966 z. 1—2; Chałasiński J., O inteligencji dyskusja niekończąca się, „Życie i Myśl” R. 16: 1966 z. 7—8 s. 98; tenże, Pierwsze polskie wydanie Kopernika „O obrotach ciał niebieskich”, „Nauka Pol.” 1953 nr 2; Dernałowicz M. i in., Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798—1824, W. 1957; Grabowski T., Krytyka literacka w Polsce w epoce romantyzmu (1831—1863), P. 1931; Kasparek N., Prusy Wschodnie w polskiej myśli politycznej l. 1795—1847, Olsztyn 1995; Kot W., Z dziejów kopernikanizmu w filozofii polskiej XIX w., P. 1973 (bibliogr.); Maternicki J., Warszawskie środowisko historyczne 1832—1869, W. 1970; Rosiak B., Wątki pozytywistyczne w poglądach Dominika Szulca, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” T. 1: 1976 s. 147—57; Schiller J., Portret zbiorowy nauczycieli warszawskich publicznych szkół średnich 1795—1862, W. 1998; Skarga B., Dominik Szulc, w: Narodziny pozytywizmu polskiego (1831—1864), W. 1964; Stru v e H., Historia logiki jako teorii poznania w Polsce, W. 1911; Szotek B., Marian Massonius a polska filozofia nowokrytyczna, Kat. 2001; Wałęga S., Najstarsze fromborskie pomniki kultu Mikołaja Kopernika, „Roczn. Tor.” 1972 nr 7 s. 53—4, 66; — Łuszczewska J. (Deotyma), Pamiętnik 1834—1892, Oprac. J. W. Gomulicki, W. 1968; Moniuszko S., Listy zebrane, Oprac. W. Rudziński, M. Stokowska, Kr. 1969; Wilkońska P., Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie, P. 1871; — „Czytelnia dla młodzieży” (Lw.) 1860 nr 27 s. 218; — Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Bibl. Warsz.” 1861 t. 1, „Czytelnia dla młodzieży” (Lw.) 1861 nr 11, „Gaz. Codz.” 1860 nr 343—4 (J. I. Kraszewski), 1861 nr 162, „Obrazy života, domāci illustrovaná biblioteka zábavneho i poučného čteni” 1861 cz. 7 s. 274 (E. Vávra), „Przegl. Pozn.” 1861 nr 31, „Tyg. Ilustr.” 1861 nr 68 (fot.).
Red.